Σήμερα θα μιλήσουμε για ένα θέμα που, λίγο –πολύ, όλοι οι παλιοί μελισσοκόμοι είχαν την «τύχη» να αντιμετωπίσουν αρκετές φορές στη μελισσοκομική τους πορεία, ιδιαίτερα όταν ήταν νέοι στο επάγγελμα. Αναφερόμαστε, όπως προδίδει και ο τίτλος του σημερινού μας άρθρου, στο φαινόμενο της λεηλασίας, που είναι μια εμπειρία που αν κάποιος την ζήση σε όλο της το «μεγαλείο», έστω και μια φορά, μάλλον θα την θυμάται για πάντα!
Μη φαντάζεστε, εσείς οι νέοι μελισσοκόμοι κυρίως, πως μιλάμε για κάποια γλυκιά ανάμνηση, γιατί η λεηλασία μπορεί να είναι ένα πολύ «εντυπωσιακό» φαινόμενο, αλλά δεν είναι καθόλου ευχάριστο ούτε για τον μελισσοκόμο, μα ούτε και για το άτυχο μελίσσι στο οποίο θα εκδηλωθεί.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή!
Οι μέλισσες, όπως όλοι γνωρίζουμε, ανήκουν στη οικογένεια των κοινωνικών εντόμων. Αυτό σημαίνει πως ζουν σε κοινότητες, που τις έχουν οργανώσει με συγκεκριμένους κανόνες και απαράβατους νόμους. Ένα από τα χαρακτηριστικά που έχουν οι μέλισσές, λόγω αυτής τους της ιδιότητας, είναι και η λεγόμενη «κοινωνική ευφυΐα». Με αυτό τον όρο αυτό, ο κλάδος της ζωολογίας που ονομάζεται «ηθολογία», εννοεί την αντίδραση ενός κοινωνικού συνόλου σε διάφορες αλλαγές του περιβάλλοντος του.
Ανήκοντας λοιπόν και οι μέλισσες στα κοινωνικώς ευφυή ζώα, έχουν αναπτύξει ένα οργανωμένο σύστημα επικοινωνίας – φερομόνες, χοροί της κοιλιάς κλπ – για την ανταλλαγή πληροφοριών, που έχουν να κάνουν με τη συλλογή των τροφών τους.
Το σύστημα αυτό όμως δεν λειτουργεί κάτω από τον συντονισμό μιας «διοικούσας αρχής» ή μιας ηγετικής ομάδας, αλλά αυτορυθμίζεται αυτόματα με το τρόπο που μόλις εξηγήσαμε.
Αυτή ακριβώς είναι και η βασική αιτία που κλιμακώνεται ένα επεισόδιο λεηλασίας. Η πληροφορία της «εύκολης» τροφής, μεταδίδεται κλιμακωτά, μα σχεδόν αστραπιαία, από μέλισσα σε μέλισσα, χωρίς να υπάρχει κάποιο σύστημα ελέγχου για την «νομιμότητα» ή όχι αυτής τους της ενέργειας – οι μέλισσες, βλέπετε, όπως και τα περισσότερα ζώα, δεν έχουν ανεπτυγμένη την έννοια της ηθικής, όπως την αντιλαμβανόμαστε εμείς οι άνθρωποι.
Με βάση τα όσα μόλις αναπτύξαμε, σαν λεηλασία, μπορούμε να θεωρήσουμε την «έκρυθμη» συμπεριφορά των μελισσών για την ευκαιριακή συλλογή τροφής, που όμως είναι έτοιμο μέλι ή και σιρόπι και όχι νέκταρ, όπως συνήθως.
Μέλι «διαθέσιμο» για λεηλασία – δηλαδή ελλιπώς φυλασσόμενο – μπορούν οι μικρές μας φίλες να βρουν ή μέσα σε κάποια άλλη κυψέλη, ή σε παρατημένα πλαίσια, τροφοδότες, σιρόπια, μέλια κλπ που ο μελισσοκόμος από αμέλεια έχει «ακουμπήσει» σε κάποιο σημείο του μελισσοκομείου του.
Η λεηλασία εμφανίζεται σαν φαινόμενο σε περιόδους ξηρασίας ή φτωχής ανθοφορίας και για το λόγο αυτό, την συναντάμε συχνότερα προς το τέλος του καλοκαιριού και σπανιότερα την άνοιξη.
Το μελίσσι που δέχεται την επίθεση είναι συνήθως ένα αδύνατο ή ένα ορφανό μελίσσι ή ακόμα και μια μικρή παραφυάδα.
Η επίθεση στην αρχή είναι πολύ μικρής κλίμακας και συνήθως δεν μπορεί να την αντιληφθεί ούτε η ομάδα περιφρούρησης της εισόδου της κυψέλης που δέχεται την επίθεση, ούτε, πολύ περισσότερο, και ο μελισσοκόμος, ακόμα και αν αυτός βρίσκεται δίπλα ακριβώς από την κυψέλη-στόχο και την παρατηρεί.
Συνήθως, ξεκινάει με την διείσδυση μιας και μόνο, λεηλάτριας στην κυψέλη-στόχο, η οποία καταφέρνοντας να παρακάμψει τον «μηχανισμό» ελέγχου της εισόδου, κλέβει μέλι, το κρύβει στον
πρόλοβο της και καταφέρνει να φύγει σαν «κυρία», χωρίς και πάλι να γίνει αντιληπτή από τις μέλισσες φρουρούς.
Επιστρέφοντας στη δική της κυψέλη, διαμοιράζει το μέλι στις συντρόφισσες της και χρησιμοποιώντας τους κώδικες επικοινωνίας των μελισσών, τις παρακινεί να την ακολουθήσουν σε μια νέα της επιδρομή.
Στην αρχή υποκύπτουν στον πειρασμό λίγες συντρόφισσες της, που όμως, κατά την επιστροφή τους επιδίδονται και αυτές στην παρακίνηση άλλων μελισσών και έτσι σε λίγα λεπτά το φαινόμενο εξελίσσεται με εκθετικό ρυθμό.
Το μελίσσι που δέχεται την επίθεση της λεηλασίας προσπαθεί να αμυνθεί, αλλά επειδή, όπως είπαμε, είναι αδύνατο με μικρό πληθυσμό, γρήγορα υποκύπτει και παραδίδεται στην λυσσαλέα ορμή των επιτιθέμενων. Έτσι, αν δεν μπορέσει ο μελισσοκόμος να επέμβει άμεσα και αποτελεσματικά, το μελίσσι αυτό θα συνεχίσει να λεηλατείται για μέρες, έως ότου στερέψει εντελώς από τροφές. Παράλληλα θα έχει χάσει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού του που έπεσε, στην προσπάθειά του να υπερασπιστεί τη φωλιά του.
Όπως όμως είπαμε, η λεηλασία μπορεί να προέλθει και από αμέλεια του μελισσοκόμου ή από κάποιο λάθος του, όπως είναι μια παρατεταμένη επιθεώρηση σε περίοδο που έξω δεν υπάρχει τροφή, από την μυρωδιά του σιροπιού κατά την τροφοδοσία ή ακόμα και από την πλημμελή προστασία κηρυθρών που έχουν μέλι κλπ.
Από όσα αναφέραμε έως τώρα, βγαίνει εύκολα το συμπέρασμα πως υπάρχουν τρόποι πρόληψης και αποφυγής του φαινομένου της λεηλασίας, τους οποίους και παραθέτουμε:
•Να φροντίζουμε να διατηρούμε πάντα ισοδύναμα μελίσσια με παρόμοιους πληθυσμούς.
•Να κάνουμε τις επιθεωρήσεις γρήγορα και προσεκτικά, όταν επικρατούν συνθήκες ξηρασίας.
•Να κάνουμε τη τροφοδότηση με σιρόπι αργά το απόγευμα, λίγο πριν πέσει το σκοτάδι, να κάνουμε τροφοδότηση με βανίλια.
•Να μην αφήνουμε εκτεθειμένες κηρήθρες με μέλι, μα ούτε και άλλες «πηγές» μελιού.
•Τις «ύποπτες» για λεηλασία περιόδους, να περιορίζουμε αισθητά τις πόρτες των μελισσιών μας.
Παρά, όμως, τα προληπτικά αυτά μέτρα που αναφέρουμε ποιο πάνω, το «ατύχημα» μπορεί να συμβεί κάθε στιγμή – αν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές γι αυτό - και στον καθένα μας.
Αν συμβεί, πρέπει να είμαστε έτοιμοι να το αντιμετωπίσουμε άμεσα, γιατί αν δεν το κάνουμε αυτό, το φαινόμενο της λεηλασίας μπορεί να πάρει τεράστιες διαστάσεις και να καταστραφεί ακόμα και ολόκληρο το μελισσοκομείο μας.
Σε μια τέτοια ανεξέλεγκτη κατάσταση, λαμβάνουν μέρος στη λεηλασία και άλλα μελίσσια, ακόμα και από γειτονικά μελισσοκομεία και στόχοι γίνονται όλα τα αδύνατα- κάποιες φορές και τα δυνατά – μελίσσια μας.
Αν λοιπόν τύχει να συμβεί και σε εμάς ένα φαινόμενο λεηλασίας, πρέπει να κάνουμε τις εξής ενέργειες:
•Κλείνουμε με όποιο τρόπο μπορούμε – ταινία, πανιά, χαρτί, λάσπη κλπ - όλες τις τρύπες και τις ρωγμές που τυχόν υπάρχουν στην κυψέλη.
•Σκεπάζουμε με ένα μάτσο ξερά χόρτα την είσοδο της κυψέλης, αφήνοντας μόνο ένα πολύ μικρό άνοιγμα ελεύθερο..
•Σκεπάζουμε όλες τις «πηγές» μελιού που έχουμε εκτεθειμένες, όπως πλαίσια κλπ
•Καπνίζουμε εντατικά τη λεηλατούμενη κυψέλη.
Κλείνοντας το σημερινό μας θέμα, να αναφέρουμε πως δεν έχουν τάση λεηλασίας όλες οι μέλισσες και όσες τις έχουν, δεν τις έχουν στο ίδιο βαθμό. Από ότι φαίνεται, υπάρχει μια κληρονομική προδιάθεση «παραβατικότητας» που κάποια μελίσσια την έχουν περισσότερο ανεπτυγμένη από κάποια άλλα.
Διαφορές όμως στην συμπεριφορά υπάρχουν και μεταξύ των μελισσών του ίδιου μελισσιού, για λόγους που δεν είναι απόλυτα προφανείς.
Ίσως κάποιος αναρωτηθεί:
Μα καλά αφού δεν έχουν τάσεις λεηλασίας όλες οι μέλισσες, τότε πως γίνεται να γενικεύεται το φαινόμενο και να παίρνουν μέρος σε αυτό όλες οι μέλισσες του μελισσοκομείου μας?
Την απάντηση μπορεί να την δώσει και πάλι η επιστήμη της «ηθολογίας» που αναφέρουμε στην αρχή, αλλά και εμείς οι ίδιοι, αν αναλογιστούμε με ποιο τρόπο αντιδρά ο «πολιτισμένος» άνθρωπος… όταν γίνεται όχλος!!!
Όπως και να έχει όμως το θέμα, εμείς οι μελισσοκόμοι οφείλουμε να έχουμε το νου μας και αν διαπιστώσουμε πως κάποιο από τα μελίσσια μας έχει έκδηλες τάσεις λεηλασίας, τότε να δράσουμε ανάλογα, όπως να το απομακρύνουμε ή να του αλλάξουμε μάνα.
Επιμέλεια: Μανόλης Δερματης, ερευνητής μελισσοκόμος, συγγραφέας του βιβλίου "Η Ιστορία Μιας Βασίλισσας"
Ορεινή Μέλισσα
